Polskie prawo przewiduje w wyjątkowych przypadkach możliwość nadzwyczajnej zmiany stosunków. Sprawdź, czym jest nadzwyczajna zmiana stosunków? W jakich sytuacjach można się na nią powołać? Kto może to zrobić?
Jeśli podpisana wcześniej umowa okazuje się dla nas w danej sytuacji niekorzystna, np. nie możemy się z niej w pełni wywiązać, i może łączyć się to dla nas ze stratami finansowymi, możemy domagać się modyfikacji dokumentu w ramach nadzwyczajnej zmiany stosunków. Nowy sposób wykonania umowy może jednak nastąpić tylko za zgodą obu stron. Ponadto, aby skorzystać z klauzuli rebus sic stantibus (łac. skoro sprawy przybrały taki obrót), należy spełnić szereg warunków.
Nadzwyczajna zmiana stosunków zobowiązaniowych – czym jest?
Artykuł 357 1 Kodeksu cywilnego stanowi, że: jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd, po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, może:
- oznaczyć sposób wykonania zobowiązania,
- oznaczyć wysokość świadczenia,
- orzec o rozwiązaniu umowy.
Nadzwyczajna zmiana stosunków zobowiązaniowych – okoliczności
Omawiana klauzula dotyczy nadzwyczajnej zmiany stosunków, która powinna być spowodowana niezwykłymi okolicznościami, które miały miejsce, jednak zwykle one nie występują. Musi to być zdarzenie obiektywne, o charakterze powszechnym przekształcenia stosunków społecznych lub/i gospodarczych.
Sytuacja ta może mieć miejsce w wyniku zdarzeń niezależnych od stron. Strona powoływać się może na sytuacje takie jak: epidemia, operacja wojenna, strajki generalne, klęski żywiołowe różnego rodzaju, nadzwyczajną, szczególnie głęboką zmianę sytuacji gospodarczej, objawiającą się hiperinflacją, gwałtownym spadkiem dochodu narodowego, masowymi upadłościami przedsiębiorstw, zasadnicze i zaskakujące zmiany przepisów prawa.
Nadzwyczajna zmiana stosunków musi mieć charakter obiektywny, ale również niezależny od stron. Czyli absolutnie przez nią niewywołany. Taka zmiana stosunków nie może mieć charakteru indywidualnego. Nie można się na nią więc powoływać, jeśli powodem zmian miałaby być choroba strony, problemy osobiste itd. Nawet jeśli zmiany w życiu stron mają charakter nagły i niespodziewany i faktycznie wpływały na możliwość wykonania umowy.
Nadzwyczajna zmiana stosunków zobowiązaniowych – kto może to z robić?
Sama wola strony, czy nawet obydwu stron nie wystarczy. Zastosowanie klauzuli rebus sic stantibus jest prerogatywą sądu. Żadna ze stron nie może skutecznie zmienić umowy poprzez złożenie oświadczenia woli o zmianie treści umowy. Zaznaczmy jednak, że oczywiście możliwa jest zmiana zapisów umowy za zgodą jej stron, uzyskana w wyniku prowadzenia negocjacji.
Nadzwyczajna zmiana okoliczności
Należy odróżnić nadzwyczajną zmianę stosunków od ryzyka kontraktowego. O nadzwyczajnej zmianie okoliczności możemy mówić jedynie, jeśli ma miejsce przekroczenie ryzyka kontraktowego, z którym należy się liczyć. Niemożność przewidzenia zmiany okoliczności stanowi różnicę pomiędzy ryzykiem kontraktowym a nadzwyczajną zmianą stosunków. Podpisując umowę, należy się liczyć z możliwymi konsekwencjami wynikającymi z ich zapisów. Jeśli jednak wystąpią okoliczności, których nie dało się przewidzieć, możemy mówić o nadzwyczajnej zmianie stosunków.
Mała klauzula rebus sic stantibus
Możemy się również spotkać z terminem małej klauzuli rebus sic stantibus. Określona została ona w art. 358(1) § 3 kodeksu cywilnego. Stanowi, że w razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalone w orzeczeniu lub umowie. Ma ona zastosowanie, w sytuacji, gdy wartość pieniądza zmieni się po zawarciu umowy.
Nadzwyczajna zmiana stosunków gospodarczych
Aby miała miejsce nadzwyczajna zmiana stosunków gospodarczych, musi mieć miejsce zdarzenie nietypowe. Bardzo rzadkie, niemożliwe do przewidzenia. Mogą to być zmiany warunków gospodarczych, które są powszechne i niezależne od stron. Najpopularniejsze z nich to zaważające na interesie stron zmiany w prawie, gwałtowne wzrosty lub spadki cen konkretnych towarów czy zmiany stawek podatkowych, zamknięcie granic dla importu, kataklizmy itp. Te wszystkie zdarzenia mają ogromny wpływ na zmianę stosunków gospodarczych, jednak kontrahent podpisujący umowę nie był w stanie ich przewidzieć, a tym samym mogły nie być zawarte w umowie.
Nadzwyczajne trudności
Ponadto strony mogły natrafić na niezwykłe trudności, które również mogły nie zostać przewidziane. Mogą to być zdarzenia ze sfery technicznej, finansowej, logistycznej. Zdarzenia takie mogły zaważyć na prowadzeniu interesu jednej ze stron umowy. Jednak nie może być to sytuacja, w której strona wykalkulowała, że wykonanie zobowiązania prowadzi do większej straty niż ekwiwalent otrzymany w świadczeniu wzajemnym drugiej ze strony. Zdarzenia te muszą być całkowicie niezależne od strony i mieć nieprzewidziane skutki.
Pamiętajmy również, że jeśli jedna ze stron nie może wywiązać się z umowy, nie oznacza to, że omawiana klauzula będzie zastosowana. W takim przypadku zwykle zobowiązanie wygasa. W przypadku spełnienia przesłanek omówionych powyżej jedna ze stron zwraca się do sądu o zmianę zapisów umowy. Tak jak pisaliśmy powyżej, tylko sąd może podjąć decyzję czy i w jakim zakresie umowa zostanie zmieniona. Umowa może zostać zmieniona albo przez oznaczenie innego sposobu wykonania zobowiązania, albo przez zmianę wysokości świadczenia, albo nawet przez orzeczenie jej rozwiązania. Możliwe jest także orzeczenie o rozliczeniach stron.
Instytucja nadzwyczajnej zmiany stosunków ma zastosowanie w sytuacjach zupełnie niezależnych od stron. Aby była zastosowana, muszą być spełnione określone przesłanki opisane w prawie. Pamiętajmy jednak, że w niektórych sytuacjach warto poddać umowę pod opinię sądu, ponieważ zmiana w umowie może mieć duży wpływ na możliwość jej wykonania.
